Kiedy wchodzimy w świat muzyki islandzkiej to w rzeczywistości zagłębiamy się w duszę Islandii, zaglądamy w głąb jej tradycji i kultury. Nie można zapominać, że tę duszę tworzy nie tylko natura, ale i Islandczycy, w których nieprzerwanie płynie pierwotna moc muzyki i poezji.
Tutaj znajduje się wersja audio danego artykułu – zapraszamy do wysłuchania:
Tekst i udźwiękowienie: Marcin Kozicki
Czyta: Piotr z IceStory.pl
Zdjęcia: Agnieszka
Sięgając do źródeł folkloru literacko muzycznego Islandii trzeba mieć na uwadze dwie podstawowe kwestie.
Pierwsza z nich dotyczy podziału literatury staroislandzkiej. W tym miejscu należy wyróżnić dwa główne gatunki: literaturę pisaną prozą oraz literaturę pisaną wierszem.
Do literatury pisanej prozą zalicza się sagi, które dzielimy na: rodowe (opisujące wydarzenia historyczne), królewskie (opisujące wydarzenia bezpośrednio związane z panowaniem królów norweskich), biskupie (przedstawiające wydarzenia opisane z punktu widzenia Kościoła) oraz lygisögur (czyli sagi kłamstw – najmłodsze z tego gatunku literackiego, będące wynikiem wpływów arabskich i greckich).
Muzyka islandzka bardziej jednak związana jest z literaturą pisaną wierszem, której twórczość dzieli się na cztery interesujące działy:
– Pierwszy obejmuje poematy Eddy Poetyckiej i inne poematy „mitologiczne” – ukazujące losy bohaterów mitycznych, a tym samym będące bogatym źródłem wiedzy o staroskandynawskich zwyczajach i wierzeniach;
– W drugim dziale tel literatury znajdziemy poezję skaldów – to pieśni powstałe głównie w okresie średniowiecza, a tworzone przede wszystkim dla królów norweskich (ale też dla innych postaci historycznych) dla upamiętnienia i wychwalania ich czynów, a także będące po prostu wyrazem wdzięczności wobec ich zasług. Oczywiście ich treści nie zamykały się w powyższych ramach. Poezja ta była też literacko elastyczna, otwarta na wpływy różnych, odmiennych gatunków literackich. Natomiast to co było ich cechą charakterystyczną i wspólną to nietypowa budowa, szczególnie wskazuje się tutaj na wyjątkową metrykę wersów, ale też o kompozycję całości. Występuje tutaj np. aliteracja w ściśle określonych punktach wersów, asonans (tzw. hending) w parzystym wersie i\lub półasonans w nieparzystym oraz kenning. Dla wyjaśnienia kenning to forma metafory o tyle nietypowa, że po pierwsze była dwuczłonowa, po drugie zbudowana zazwyczaj z rzeczowników, i po trzecie zaczerpnięta ze skandynawskiej mitologii. Dla przykładu przytoczę kenning ‚koń-morze‚, który oznaczał ‚statek‚. Dodatkowo całości tej poezji dopełniały inne ważne szczegóły, jak akcent wyrazu, długość samogłosek i sylab oraz melodia.
– Trzeci dział literatury pisanej wierszem obejmuje lausavisur – który ma postać wiersza o luźnej formie, i który można też odnaleźć w sagach,
– Natomiast do czwartego działu zalicza się rimur – który interesuje nas szczególnie jeśli mówimy o muzyce islandzkiej, dlatego więcej opowiemy o tej formie sztuki nieco później.
Przybliżając istotne kwestie folkloru literacko muzycznego Islandii wspomnieliśmy już o podziale literatury staroislandzkiej. Drugim ważnym aspektem, który nie sposób pominąć mówiąc o muzyce islandzkiej jest melodia. Ma ona tutaj szczególne znaczenie, gdyż w dużej mierze ludowa muzyka islandzka była głównie wokalna. Co więcej jej wzory melodyczne były ściśle związane z tekstami i stopami metrycznymi.
Na marginesie dodam, iż duży wpływ na islandzkie pieśni ludowe miał prawdopodobnie tradycyjny, jednogłosowy śpiew liturgiczny Kościoła łacińskiego, tzw. chorał gregoriański. Nie jest to jednak jedyne źródło inspiracji islandzkich melodii, gdyż miały one także silne upodobanie do tzw. skali F oraz przypisanych jej odległości między dźwiękami (tzw. trytonów, interwałów).
Generalnie islandzkie melodie ludowe można podzielić na trzy główne kategorie:
– Pierwsza to „pieśni bliźniacze” – które określane są często ”balladami”. Teksty tych pieśni mogły mieć charakter świecki oraz religijny. Wyróżnia się tutaj sönglag i tvisöngur, czyli kolejno pieśni monofoniczne (inaczej stroficzne, jednogłosowe, pozbawione akompaniamentu) i diafoniczne (dwugłosowe, znane też jako organum; jest to pieśń wykonywana na dwa głosy, w której pierwszy głos wykonuje podstawową melodię, a drugi pełni rolę akompaniamentu);
– Do drugiej kategorii należą pieśni taneczne i żywe – przykładem są popularne w okresie XVI-XVIII w. vikivakalag (vikivaki);
– W trzeciej kategorii islandzkich melodii folkowych wskazuje się na pieśni bogate rytmicznie (choć – na marginesie dodam – ubogie pod względem tonalnym) – zwane rimnalag, a zbudowane ze zwrotek które opisuje się pojęciem rimur.
Aby dokładnie zrozumieć zjawisko pieśni rimur trzeba się cofnąć myślami do Islandii sprzed kilkuset lat. Do czasów, w których życie nie należało do najłatwiejszych i najprzyjemniejszych, tym bardziej na odizolowanej od reszty świata wyspie.
Islandia – miejsce samotnie porzucone na bezkresnych wodach oceanu. Mocno doświadczane przez silny wiatr i częsty deszcz. Skąpe słońce i doskwierające zimno to niemal codzienna proza życia. W tym miejscu to przede wszystkim natura narzuca swoją wolę i swoje reguły, a nie człowiek. Islandia to przecież kraj wulkanów, lodowców, gejzerów, wodospadów… W obliczu takiej potęgi człowiek nabiera dużej pokory, nie tylko wobec przyrody, ale i świata.
Nieprzyjazną na pierwszy rzut oka wyspę zamieszkiwali potomkowie wikingów. Egzystowali oni bądź to w niewielkich skupiskach, bądź na małych, pojedynczych gospodarstwach. Jakakolwiek podróż przez Islandię była wtedy bardzo trudna i niebezpieczna. A w zimie wręcz niemożliwa. Wydaje się, iż to właśnie te długie, ciemne i mroczne zimowe noce w dużym stopniu pchnęły wrażliwe islandzkie dusze do rozwijania i kultywowania takich form kulturalnych jak czytanie, opowiadanie, pisanie, komponowanie i śpiewanie.
W XIV wieku narodził się rimur, jeden z najbardziej popularnych gatunków wczesnej poezji islandzkiej. Chociaż na samym początku wykonywany był dla rozrywki, zazwyczaj podczas długich zimowych wieczorów, w niedługim czasie stał się czymś znacznie więcej i do dziś jest tradycją chętnie pielęgnowaną przez Islandczyków.
Określenie rimur to liczba mnoga od słowa rima, co można tłumaczyć jako „rym”, „wiersz”. Rimur jest długim, epickim poematem mającym formę narracji, a pisany jest stylem określanym jako rímnahættir (co w języku angielskim oznacza ‘rímur meters’). Ciekawostką jest, iż jeden rimur może mieć niezliczone wariacje jeśli chodzi o stopy metryczne, czyli powtarzające się jednostki rytmiczne wersu, które mają ustaloną budowę sylabiczno-iloczasową lub sylabiczno-akcentową.
Inspiracji i wpływów powstania rimur można szukać m.in. w poezji skaldów oraz w samych sagach. Dowodzą tego dwie rzeczy. Pierwszą jest kompozycja, forma budowania tej poezji, która oprócz tego, że podzielona jest na dwu- lub czterowersowe zwrotki (czasami może być ich nawet dwieście), to co ważniejsze wykonywana jest wyszukaną dykcją oraz wykorzystuje takie środki jak aliteracje, asonanse, kenningi i rymy wewnętrzne. Drugi dowód odnośnie wspomnianych źródeł natchnienia to treść rimur , która nierzadko zawiera pośrednie lub bezpośrednie odniesienia do sag. Wspomina je bądź czerpie wprost z jej tekstów, które stają się jej podstawą. Dzięki temu niekiedy można w rimur odnaleźć dowody na istnienie sag, które wieki temu utracone i obecnie już nie istnieją.
Niektóre źródła podają, iż rimur mógł być także wynikiem rozwoju i ewoluowania mansöngr, który pierwotnie był dworskim poematem miłosnym (bywało, że i erotycznym), ale później jego postać miała bardziej uogólniony charakter (jako forma hołdu lub komentarz społeczny).
Wprawdzie w większości rimur oparte są na rodzimej tradycji, ale nie zawsze, bo zdarzają się i takie, które czerpią wpływy także z romansów i ballad pochodzących z odległych kontynentów.
Za najstarszą rima uważa się Óláfs ríma Haraldssonar, która zachowała się jako rękopis odnaleziony w miejscowości Flateyjarbók. Natomiast najstarszy duży zbiór rímur to Kollsbók, datowany przez Ólafura Halldorssona na okres 1480/1490. Innymi przykładami wczesnych rimur są Skíðaríma, Bjarkarímur i Lokrur.
Dotychczas znanych jest ponad tysiąc (!) rimur. Niewielka ich część, bo około 130 została spisana i wydana na przestrzeni lat 1800-1920. Niestety większość z nich nie ukazała się nigdy w druku, przetrwała jedynie w postaci manuskryptów, które znajdują się w Islandzkiej Bibliotece Narodowej i Uniwersyteckiej.
Wśród najbardziej popularnych poetów islandzkich XIX i XX wieku, którzy pisali rímur należy wymienić: Bólu-Hjálmar (właść. Hjálmar Jónsson; 1796-1875), Sigurður Breiðfjörð (1798-1846), Einar Benediktsson (1864-1940), Steinn Steinarr (1908-1958), Örn Arnarson (1884-1942) i Þórarinn Eldjárn (1949-).
Ciekawe jest to, że rimur powstawał aż do końca XIX wieku, a nawet funkcjonował w XX wieku. Jak się okazuje również obecnie ma się on nie najgorzej.